BÜYÜK HARFLİ KISALTMALARDA /K/ HARFİNİN OKUNUŞU

Doç. Dr. Çetin PEKACAR

(20-26 Eylül 2004 tarihleri arasında Ankara'da toplanan Uluslar Arası 5. Türk Dili Kurultayında sunulan bildirinin özetidir)

            Lâtin esaslı Türk Alfabesindeki ünsüzler okunurken önlerine bir /e/ ünlüsü getirilir: be, ce, çe, de gibi. Ancak hemen hepimiz, alfabemizdeki harfleri sırayla okurken bir harfte bir karışıklık olduğunu ta ilkokul sıralarında iken fark etmişizdir. Bu, /k/ harfidir ve bazen bu harfi /ka/ şeklinde okuruz. Söz konusu karışıklık daha az oranda olmak üzere /h/ harfinde de görülür.

            Daha çok /k/ ve çok az olarak /h/ harfinde görülen bu okuma karışıklığı, kısaltmalarda da görülmektedir. İmlâ kılavuzlarında, kısaltmalarda geçen ünsüz harflerin nasıl okunacağı üzerinde durulmamakta, bunların /e/ ünlüsünün yardımıyla /ke/ biçiminde okunacağı zımnen kabul edilmektedir. Türkçe Sözlük’ün K maddesindeki tanımında da bu harfin adı Ke olarak gösterilmiştir (Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998, s. 749). Buna rağmen bazı kısaltmalardaki /k/ harfleri /e/ ünlüsüyle ince okunurken (AKeMe, BeJeKe, FeKeÖ gibi) başka bazı kısaltmalarda aynı harf /a/ ünlüsüyle, yani kalın (KaDeVe, MeGeKa, TeCeKa gibi) okunmaktadır.

Bu problem üzerinde duran iki araştırmacıdan Emine Gürsoy Naskali, Türkiye Türkçesinde yaygın olarak kullanılan büyük harfli kısaltmaları etraflıca incelediği bir araştırmasında /h/ ve /k/ harflerinin bazı kısaltmalarda ince, bazılarında ise kalın okunduğuna işaret etmekle yetinmiş; sadece /k/ harfini barındıran birkaç kısaltmayı inceleyen Hazma Zülfikar ise, kalın okunan /k/ harflerinin, temsil ettikleri kelimenin kalın ünlülü olmasından etkilendiğini ifade ederek, ince okunuşların doğru kabul edilmesi gerektiğini belirtmiştir.

Biz gramerciler her ne kadar topluma belli kuralları belletmeye çalışsak da, dilin canlı hayattaki kullanımında, dilbilgisi kitaplarında ortaya konan kurallara aykırıymış gibi görülen farklı biçimlerin geçerli olduğu da bir gerçektir. Dilde birliği sağlamak için belli bir okuma tarzının öğretilmesi elbette takdir edilebilir; ancak kullanılışta ortaya çıkan farklılıkların tespit edilerek sebeplerinin çözülmesinin, dilin işleyiş mekanizmasının anlaşılması için gerekli olduğu da kabul edilmelidir.

Bu bildiride, Türkiye Türkçesinde yaygın olarak kullanılan ve içinde /k/ harfi geçen 45 kısaltma incelenmiş ve söz konusu harfin hangi durumlarda /Ka/, hangi durumlarda /Ke/ okunduğuna dair kurallar, anket yoluyla elde edilen verilerden de hareketle tespit edilmiş ve bu kuralların sebepleri çözülmeye çalışılmıştır. Bildiride, bağımsız bir kelime gibi okunabilen TÜBİTAK, SEKA, TÖBANK vb. kısaltmalar ile küçük harfli kısaltmalar ele alınmamıştır. Öte yandan, /h/ harfini içeren kısaltmalar da inceleme alanımızın dışında tutulmuştur. Bunun sebebi, /h/ harfinin hem kısaltmalarda az kullanılıyor olması ve dolayısıyla kural ortaya koyacak kadar veri sağlamaması, hem de /k/ harfi kadar problemli görünmemesidir.

KISALTMALARDA /K/ HARFİNİN OKUNUŞUNA DAİR KURALLAR

(NOT: Bildiri metni TDK tarafından yayımlanacağı için burada araştırmanın sonuçları özet olarak verilmiştir. Ayrıca, kurallarla ilgili yorumlar da buraya alınmamıştır.)

Kural 1) Kısaltmanın başındaki /k/ harfleri /ka/ okunuyor:

Kural 2-a) Başka bir ünsüzden sonra gelen /k/ harfi /ka/ okunuyor:

  Kural 2-b) İki ünsüzden sonra gelen /k/ harfi de /ka/ okunuyor:

  Bu kurala aykırı olarak BJK kısaltmasındaki /k/ harfi ince okunuyor:

Kural 3) İnce ünlüden sonra gelen /k/ harfinin /ka/ ve /ke/ okunuşları eşite yakın görünüyor:

  Kural 4) Kalın ünlüden sonra gelen /k/ harfi /ke/ okunuyor:

  Kural 5) Kendisinden sonraki harf ince ünlü ise, /k/ harfi yine /ke/ okunuyor:  

SONUÇ

Sonuç olarak, ilk bakışta karmaşık gibi görülen dil olaylarının, sistemli bir şekilde incelendiğinde, aslında mutlaka bir sebebe dayandığının, bu araştırmayla bir kere daha anlaşıldığını söyleyebiliriz.

Alfabemizde /k/ harfinin adının /ke/ olduğunu ve böyle okunduğunu yukarıda belirtmiştik. Bu araştırmanın sonuçlarına göre, kısaltmalardaki /k/ harfinin okunuşunun belirlenerek dilbilgisi veya imlâ kılavuzlarında bu okunuşların öğretilmesi gerektiğini iddia etmek istemiyoruz. Biz bu araştırmayla, sadece bir dil olayını çözümlemeye çalıştık. Aslında alfabemizde kalın /k/ fonemi için ayrı bir harf olsaydı, kısaltmalarda, burada söz konusu edilen okunma karışıklığı problemi hiç olmayacaktı. Ancak biz bunu da alfabemiz veya imlâ sistemimiz için büyük bir problem olarak görmek ya da göstermek istemiyoruz. Sonuç olarak herhangi bir kısaltmadaki /k/ harfi kalın da okunsa, ince de okunsa problemsiz bir şekilde anlaşılmaktadır. Çünkü kelime içinde fonem değeri olan /k/ ünsüzü, kısaltmalarda bu değerini yitirmekte, yani yansızlaşmaktadır.